Przewidziana w Kodeksie Cywilnym instytucja odstąpienia od umowy stanowi mechanizm umożliwiający stronom zakończenie stosunku umownego ukształtowanego w drodze zawartej umowy i uwolnienie się na mocy jednostronnego oświadczenia od obowiązku realizacji umowy. Spośród występujących w obrocie cywilnoprawnym instrumentów służących zniesieniu skutków prawnych zawartej umowy, odstąpienie od umowy porównywalne jest z instytucją wypowiedzenia umowy. Wprawdzie zarówno wypowiedzenie jak i odstąpienie prowadzą do zakończenia stosunku prawnego wykreowanego umową, przez co często są ze sobą utożsamiane, jednak w rzeczywistości każda z tych instytucji pociąga za sobą zasadniczo odmienne skutki prawne.

W przypadku wypowiedzenia stosunku prawnego wynikające z tego skutki prawne powstają na przyszłość (ex nunc), co oznacza, że do dnia jej wypowiedzenia umowa jest uważana za w pełni skuteczną i wiążąca dla stron. Dokonanie wypowiedzenia skutkuje zakończeniem umowy bez obowiązku zwrotu dotychczasowo uiszczonych świadczeń przez strony. Tymczasem w przypadku odstąpienia, opartym zarówno na umowie jak i na ustawie, ma miejsce upadek zobowiązania z mocą wsteczną (ex tunc), tak jakby umowa nie została w ogóle zawarta. I właśnie ten skutek powodujący wygaśnięcie umowy i powrót do stanu istniejącego przed jej zawarciem powoduje znaczące konsekwencje w zakresie dochodzenia i realizacji roszczeń oraz stosowania innych instytucji prawa cywilnego pomiędzy dotychczasowymi stronami nieistniejącego już stosunku prawnego.

Skuteczna realizacja odstąpienia od umowy oddziałuje na podstawę, a tym samym termin przedawnienia przysługujących stronie roszczeń. Zgodnie z dyspozycją art. 494 k.c. w wyniku odstąpienia od umowy powstaje konieczność rozliczeń stron polegająca na tym, że każda ze stron jest zobowiązana do zwrotu drugiej stronie wszystkiego co od niej otrzymała na mocy umowy. Ponadto strona odstępująca od umowy uprawniona jest do żądania, na zasadach ogólnych, naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Mechanizm ten ma umożliwić przywrócenie w majątku każdej ze stron stanu poprzedzającego zawarcie umowy.

Jak zostało to już podkreślone na wstępie, w drodze odstąpienia od umowy dochodzi do ukształtowania nowego stanu prawnego, zakładającego istnienie swoistej fikcji prawnej, w ramach której umowę uważa się za niezawartą. W rezultacie przyjęty dla instytucji odstąpienia od umowy skutek ex tunc sprawia, że roszczenia o których mowa była powyżej nie mogą być realizowane w oparciu o charakter prawny i postanowienia umowy, od której jedna ze stron odstąpiła i która w sensie prawnym już nie istnieje. Przekładając ten mechanizm na instytucję przedawnienia stwierdzić, należy, iż dla określenia jej podstawy prawnej w odniesieniu do roszczeń wynikających z obowiązku rozliczenia się stron, zgodnie z treścią art. 494 k.c., zastosowania nie znajdą przepisy k.c. regulujące dany stosunek zobowiązaniowy, od którego skutecznie odstąpiono. Roszczenia mające swoje źródło w art. 494 k.c. nie są związane bowiem z zawartą umową, od której odstąpiono, co stanowi naturalną konsekwencję przyjętej fikcji prawnej polegającej na przyjęciu jakoby umowa nie była zawarta.

Powyższe rozważania legły u podstaw wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2010 r. sygn. akt IV CSK 112/10, w którego treści analizowane było odstąpienie od umowy o dzieło. Sąd na kanwie tej sprawy stwierdził, iż „Analiza upływu terminu przedawnienia roszczenia w niniejszej sprawie nie może być dokonana w świetle art. 646 k.c. (określającego termin przedawnienia dla umów o dzieło-przyp. autora), wobec czego Sąd Apelacyjny przy ponownym rozpoznawaniu sprawy powinien dokonać oceny przedawnienia roszczenia powoda o zapłatę kwoty (…) na podstawie art. 118 KC, czyniąc ustalenia co do charakteru prawnego tego roszczenia w zakresie jego związania z prowadzeniem działalności gospodarczej.” Sąd Najwyższy uznał zatem, iż w przypadku odstąpienia od umowy na podstawie art. 494 k.c. roszczenia uprawnionego mające swoje źródło w tym przepisie przedawniają się na podstawie i w terminie określonym w art. 117 i 118 k.c., nie zaś zgodnie z przepisami właściwymi dla danej umowy jaka istniała między stronami (w tym wypadku umowy o dzieło).

Warto również podkreślić, iż ten sposób rozumienia i liczenia terminu przedawnienia w aspekcie roszczeń powstałych w wyniku odstąpienia od umowy na zasadzie art. 494 k.c. znajduje zastosowanie także do innych umów niż umowa o dzieło, jak choćby umowa zlecenie czy umowa o roboty budowlane.