W dniu 12.03.2022 r. weszła w życie ustawa z dnia 12.03.2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa. Ustawa stwarza szczególną podstawę istniejącą obok obowiązujących aktów prawnych w obszarze migracji i azylu. Jej podstawowym celem jest zapewnienie legalnego pobytu obywatelom Ukrainy, którzy w wyniku inwazji Federacji Rosyjskiej na kraj ich pochodzenia zostali zmuszeni do wyjazdu, poszukując schronienia w krajach sąsiednich, w tym w znacznej części w Polsce.  

Zasadniczo wedle omawianej ustawy pobyt obywateli Ukrainy będzie uznany za legalny w sytuacji, gdy wjazd na terytorium RP nastąpił :

– legalnie (np. na podstawie paszportu biometrycznego w ramach ruchu bezwizowego lub na podstawie zgody komendanta Straży Granicznej)

– bezpośrednio z terytorium Ukrainy

– najwcześniej dnia 24.02.2022 r.

– z zamiarem pozostania na terytorium RP.

Pobyt uznany zostanie za legalny w okresie 18 miesięcy liczonym od dnia 24.02.2022 r., a więc do 24.08.2023 r.

Kluczowym jest odnotowanie faktu wjazdu obywatela Ukrainy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej podczas kontroli granicznej poprzez zarejestrowanie przez komendanta placówki Straży Granicznej (stosowna pieczęć w paszporcie lub dokument). W przypadku braku rejestracji wjazdu należy złożyć wniosek o zarejestrowanie pobytu do organu gminy (wójta, burmistrza, prezydenta miasta). Ustawa przewiduje na złożenie wniosku termin 60 dni.

W naszej opinii na dzień dzisiejszy priorytetem dla obywateli Ukrainy powinno być zweryfikowanie, czy ich wjazd został odnotowany przez Straż Graniczną. Doradzamy, aby osoby, które nie otrzymały żadnego potwierdzenia przekroczenia granicy złożyły wniosek o  zarejestrowanie pobytu, bowiem wyłącznie wówczas będą mogły legalnie przebywać i pracować na terenie RP, a także korzystać z pozostałych uprawnień nadanych ustawą o pomocy obywatelom Ukrainy (m.in. legalnej pracy, prowadzenia działalności gospodarczej, dostępu do służby zdrowia, korzystania ze świadczeń socjalnych). 

Poza obywatelami Ukrainy pomocą zostają objęci także ich małżonkowie, którzy nie posiadają obywatelstwa ukraińskiego.

Bardzo ważne jest podkreślenie, że wyjazd obywatela Ukrainy z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na okres powyżej 1 miesiąca pozbawia go prawa do legalnego pobytu w oparciu o przepisy nowo uchwalonej ustawy. W naszym rozumieniu ustawa przewiduje ograniczenie czasowe  pojedynczego wyjazdu. W przypadku, gdy obywatel Ukrainy będzie wyjeżdżał kilkukrotnie poza granice RP, przy czym każdorazowo wracał przed  upływem1 miesiąca  czas pobytu poza granicami RP nie będzie się sumował. Trzeba jednak zaznaczyć, że są to przepisy nowe i trudno na dzień dzisiejszy przesądzić, czy w taki sposób będą interpretowane przez organy administracji.

Nowe przepisy nie mają natomiast zastosowania do osób, które posiadają zezwolenie na pobyt stały, zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej, zezwolenie na pobyt czasowy, status uchodźcy, ochronę uzupełniającą, zgodę na pobyt tolerowany, a także które złożyły w Rzeczypospolitej Polskiej wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej lub zadeklarowały zamiar ich złożenia. W ostatniej z przytoczonych sytuacji wycofanie wniosku o nadanie statusu uchodźcy będzie uprawniało do legalizacji pobytu w oparciu o przepisy ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy, oczywiście po spełnieniu pozostałych przesłanek. 

Ustawa umożliwia nadanie numeru PESEL obywatelom Ukrainy, dzięki czemu będą mogli uzyskać profil zaufany ułatwiający dostęp do usług publicznych. Wniosek o nadanie numeru PESEL składa się do organu wykonawczego gminy (wójta, burmistrza lub prezydenta miasta), jest wolny od opłat. Organ gminy może zapewnić obywatelowi Ukrainy możliwość nieodpłatnego wykonania fotografii, którą załącza się do wniosku. Fotografia powinna spełniać wymagania określone przez polską ustawę o dowodach osobistych. Sama procedura nadania numeru PESEL została w znaczny sposób odformalizowana, chociażby poprzez zliberalizowanie wymogów w zakresie potwierdzenia tożsamości. Zasadniczo potwierdzenie tożsamości odbywa się poprzez okazanie dokumentu podróży, Karty Polaka lub innego ważnego dokumentu ze zdjęciem, a w przypadku osób niepełnoletnich nawet aktu urodzenia. W sytuacji, gdy wnioskujący nie jest w stanie przedstawić żadnego z ww. dokumentów organ może potwierdzić tożsamość na podstawie dokumentu unieważnionego lub nawet wyłącznie oświadczenia złożonego pod rygorem odpowiedzialności karnej.

Rekomendujemy obywatelom Ukrainy składanie wniosków o wpis do rejestru PESEL. W wielu sytuacjach dysponowanie numerem PESEL będzie warunkowało skorzystanie z uprawnień nadanych ustawą, np. otrzymania jednorazowego świadczenia pieniężnego na pokrycie wydatków z utrzymaniem (300 zł na osobę), prowadzenia działalności gospodarczej.

Obywatele Ukrainy, którzy przebywają legalnie na terytorium RP mają prawo do wykonywania w Polsce pracy. Jedynym warunkiem jest powiadomienie powiatowego urzędu pracy przez pracodawcę o powierzeniu wykonywania pracy obywatelowi Ukrainy w terminie 14 dni od dnia jej podjęcia. Przewidziane zostało także ich prawo do rejestracji w powiatowym urzędzie pracy i otrzymania statusu osoby bezrobotnej lub poszukującej pracy.

Zatrudnienie obywatela Ukrainy w oparciu o umowę o pracę nie jest warunkowane dysponowaniem  numerem PESEL. Inaczej sytuacja kształtuje się w przypadku osób, które zamierzają prowadzić działalność gospodarczą.

Ustawa przyznaje także wszystkim obywatelom Ukrainy prawo podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej w Polsce, na takich samych zasadach jak obywatelom polskim. Oznacza to, że obywatele ukraińscy, którzy przebywają legalnie na terenie RP mogą otworzyć jednoosobową działalność gospodarczą lub założyć każdy rodzaj spółki- np. spółkę cywilną, jawną, z ograniczoną odpowiedzialnością lub komandytową. W tym wypadku muszą posiadać jednak numer PESEL.

Istotnymi uprawnieniami, z których może skorzystać obywatel Ukrainy przebywający legalnie na terenie Polski w oparciu o ustawę z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy są:

• prawo do świadczeń rodzinnych (zasiłek rodzinny, jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka, zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne, specjalny zasiłek opiekuńczy)
• prawo do świadczenia wychowawczego 500+, gdy zamieszkuje w Polsce wraz z dziećmi
• prawo do świadczenia dobry start (tzw. 300+), gdy zamieszkuje w Polsce wraz z dziećmi
• rodzinny kapitał opiekuńczy
• dofinansowanie opłaty rodzica za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym, gdy zamieszkuje w Polsce wraz z dziećmi
• bezpłatna pomoc psychologiczna
• publicznej opieki medycznej

Aby skorzystać z prawa do świadczenia wychowawczego 500 + lub świadczenia rodzinnego trzeba dopilnować, aby pobyt dziecka przebywającego wraz z rodzicem na terytorium Polski również został odnotowany w rejestrze prowadzonym przez Straż Graniczną.